Podstawowym założeniem taktyki czytania jest elastyczność polegająca na umiejętnym różnicowaniu przez czytelnika metod i tempa swojego czytania odpowiednio do celu lektury oraz cech tekstu, tj. jego złożoności i przeznaczenia.

Wypracowanie nawyków "elastycznego" czytania jako najbardziej efektywnego sposobu lektury jest równie ważnym zadaniem, jak wykształcenie innych umiejętności warunkujących szybkie czytanie. Osoba stosująca bowiem to samo tempo i tę samą metodę czytania do wszystkich tekstów nigdy nie osiągnie biegłości w czytaniu. W procesie szybkiego czytania wręcz nie wolno przyjmować biernej postawy w stosunku do czytanego tekstu. Należy zmieniać tempo czytania odpowiednio do stopnia trudności tekstu. Wynika to stąd, że dla zrozumienia poszczególnych tekstów potrzebny jest różny czas.

Zanim więc przystąpi się do szybkiego czytania jakiegokolwiek materiału, należy przeprowadzić jego wstępną analizę i spróbować ocenić, jakiej szybkości wymaga lektura. Chodzi tu o zorientowanie się w głównych założeniach pracy, jej konstrukcji oraz w stylu i języku tekstu, tzn. czy jest on przystępny, czy też specjalistyczny. Nadto, jakiej dziedziny dotyczy tekst. Im bardziej jest ona czytelnikowi obca, tym czytanie będzie wolniejsze. Taką ogólną analizę można przeprowadzić posługując się jedną z selektywnych technik czytania, o których będzie mowa niżej, w podrozdziale drugim.

Zauważono również, że doświadczeni czytelnicy nie rozpoczynają lektury od razu z maksymalną szybkością. Zanim przyspieszą tempo, wolą najpierw rozeznać się w temacie. Ta ostrożność ma jednak głębsze psychofizyczne uzasadnienie. Wiemy, że szybkie czytanie zmusza umysł do pełnej koncentracji i aby ją uzyskać, potrzeba nieco czasu. Czytanie już w pierwszych minutach z maksymalną szybkością nie byłoby więc w pełni skuteczne.

Taktyka czytania zakłada również zwolnienie szybkości wszędzie tam, gdzie pojawia się nowa myśl, co jest niezbędne do jej zrozumienia i zapamiętania. W praktyce miejsca takie sygnalizuje się za pomocą rozmaitych technicznych środków drukarskich, jak: kursywa, wielkie litery (wersaliki), rozstrzelony druk, podkreślenia lub układ tekstu - tytuły, punkty i akapity. Niektóre z nich (kursywa, wersaliki, spacja) już ze swej natury pełnią funkcję redukowania szybkości czytania.

Ponadto, pojawieniu się nowej myśli lub zmianie toku rozważań autora wymagających od czytelnika innego tempa czytania często towarzyszą zwroty lub wyrazy wprowadzające, typu: "Zwróćmy uwagę na...", "Reasumując.:." itp. Są to tzw. słowa i wyrażenia sterujące tokiem rozważań autora i śledzącego tok jego myśli czytelnika. Przyjrzyjmy się funkcjom niektórych z nich:

• istnieje cała grupa wyrazów i wyrażeń zatrzymujących i zmieniających dotychczasowy bieg myśli, np.: lecz, mimo to, zamiast (w zamian), chociaż (jakkolwiek), wbrew temu (na przekór), przeciwnie
• są wyrazy i wyrażenia sygnalizujące czynność wnioskowania, np.: skoro, przeto, ponieważ, bowiem, bo, gdyż
• są wreszcie wyrazy i wyrażenia sygnalizujące kolejność poszczególnych fragmentów rozumowania, np. przede wszystkim, następnie, wreszcie, na początek, po pierwsze, po drugie

Świadome korzystanie z licznych w sumie słów sterujących ułatwi czytelnikowi szybkie i skuteczne zagłębianie się w tekst każdego autora.

Sposób i szybkość czytania

Po dokonaniu rozpoznania sygnałów graficznych i słów sterujących czytelnik ponownie zwiększa szybkość czytania i w miarę wgłębiania się w tok wywodu autora łatwiej przyswaja treść, zwalnianie zaś tempa we wskazanych poprzednio miejscach staje się mniej wyczuwalne. Ponowne zmniejszenie szybkości czytania obserwuje się dopiero pod koniec tekstu.

Opisana taktyka czytania jest jedynie uogólnionym prostym przykładem. Za każdym razem wymaga ona stosownej adaptacji w zależności od charakteru materiału.

Wybór sposobu czytania i przyjęcie określonej szybkości czytania zależy w praktyce od dwóch grup czynników, tj. obiektywnych i subiektywnych, które teraz omówimy.

Czynniki obiektywne

Do obiektywnych czynników zalicza się przede wszystkim cechy merytoryczne, tj. stopień trudności i złożoności tekstu oraz cechy formalne tekstu. Wyniki badań potwierdzają zależność czytania od cech merytorycznych. Wraz z narastaniem trudności tekstu zwiększa się liczba zatrzymań oka w wierszu, równocześnie narasta częstotliwość regresji, co w konsekwencji obniża szybkość czytania i wydłuża czas lektury.

Z kolei do formalnych charakterystyk tekstu warunkujących czytanie należy zaliczyć: krój czcionki, kolor druku, gatunek i kolor papieru, odległość między literami i wierszami, a także układ tekstu na stronicy.

Krój czcionki

Krój czcionki, który może występować w licznych odmianach (np. pismo tekstowe, cienkie proste, kursywa, wersaliki), ma najbardziej czytelny kształt wówczas, gdy stosunek szerokości do wysokości wynosi 2:3. Natomiast z punktu widzenia łatwości spostrzegania optymalna proporcja między grubością konturu (kreski) litery a jej wysokością wynosi 1:6 przy kontraście pozytywowym (czarne litery na białym tle) oraz 1:10 przy kontraście negatywowym (białe litery na czarnym tle). Nazbyt grube kontury liter pogarszają czytelność druku.

W normalnych warunkach druk biały na czarnym tle jest znacznie mniej czytelny niż czarny na tle białym, który - jak wykazały badania - czyta się od 10 do 40% szybciej. Ponadto, oko wykonuje więcej fiksacji podczas czytania druku białego niż podczas czytania druku czarnego.

Papier

Z kolei papier powinien być na tyle gruby (min. 0,075 mm), by druk nie przebijał z jednej stronicy na drugą, powinien mieć matową i niesatynowaną powierzchnię, być jak najbielszy i bez połysku. Jednak, zdaniem niektórych autorów, nie tyle ważny jest gatunek papieru, co odpowiednie oświetlenie.

Obecnie coraz szersze zastosowanie znajduje czarny druk na barwnym papierze, ichociaż pomiary widzialności takich tekstów różnią się między sobą, nie ma to większego wpływu na stopień czytelności. Czytelnicy wolą jednak druk na białym tle lub tylko w minimalnym stopniu barwionym.

Odległość między literami

Duże znaczenie dla szybkości oczytania ma natomiast odległość między literami, która powinna wynosić 0,2-0,3 ich szerokości oraz odległość między wierszami. Ta ostatnia zależy od wysokości liter i wynosi 1:1 - 1:1,2 proporcji wysokości litery do odległości między wierszami.

Długość wiersza i rozmieszczenie tekstu na stronie

Ważna jest również długość wiersza i rozmieszczenie tekstu na stronie. Ustalono na przykład, że osobom wolno czytającym łatwiej czytać dłuższe wiersze, wydrukowane dużą czcionką, natomiast szybko czytającym - wiersze krótkie, wydrukowane drobną czcionką.

Równocześnie lepsze wyniki czytania osiąga się wówczas, gdy tekst - zamiast obecnie tak rozpowszechnionego układu kolumnowego - będzie drukowany w szpaltach. Najodpowiedniejsza jest szpalta licząca 5-6 słów, jak to zwykle stosuje się w gazetach.

Panuje także opinia, że dobry poziom czytelności układu typograficznego stronicy tekstu zapewniony jest wówczas, gdy około 50% jej powierzchni zajmuje przestrzeń zadrukowana, pozostałą zaś część zajmują marginesy. Te proporcje dają także dobry efekt estetyczny. Faktem jednak jest, że obserwuje się różnorodność praktyk w tym względzie.

Ogólnie można uznać, że istnieją jeszcze pewne rezerwy, aby dzięki typografii zwiększyć wydajność pracy umysłowej.

Czynniki subiektywne

Z kolei do subiektywnych czynników określających szybkość czytania należy zaliczyć przede wszystkim stopień ukształtowania nawyków czytania oraz znajomość różnych sposobów czytania. Im wyższe kwalifikacje czytelnicze, tym bogatsze doświadczenia w rozpoznawaniu graficznych obrazów poszczególnych słów i tym samym większa naturalna szybkość czytania. Pewien wpływ ma także nastawienie psychiczne, z jakim czytelnik przystępuje do lektury. Nastawienie na głębokie i pełne rozumienie tekstu będzie hamować szybkość, i odwrotnie - chęć uchwycenia jedynie istoty wywodów autora przyspiesza proces czytania.

Z powyższym czynnikiem ma związek również psychofizyczny stan czytelnika: Znużenie, niedomagania fizyczne czy wzburzenie emocjonalne przeszkadzają w skupieniu uwagi i wpływają hamująco na przebieg procesu czytania.

Ważnym uwarunkowaniem szybkości czytania jest aktywność procesów nerwowych. W zależności od stopnia tej aktywności czytelników można ogólnie podzielić na dwie grupy: takich, którzy niejako ze swej natury czytają szybko (są nimi najczęściej cholerycy i sangwinicy) oraz czytających wolno (są nimi przeważnie melancholicy i flegmatycy).

Szybkich czytelników charakteryzuje, obok dużej początkowej szybkości czytania, intensywne jej narastanie w trakcie ćwiczeń, połączone jednakże z powierzchownym rozumieniem czytanego tekstu. Dlatego zaleca się im stopniowe zwiększanie w czasie ćwiczeń szybkości czytania i równocześnie świadomą koncentrację uwagi na dokładnym rozumieniu czytanego tekstu.

Natomiast osoby wolno czytające prezentują podczas treningów mały przyrost szybkości, któremu towarzyszy dobre rozumienie czytanego tekstu. Zaleca się, by w początkowym okresie ćwiczeń zwrócili główną uwagę na zwiększanie szybkości czytania.

I wreszcie do subiektywnych uwarunkowań czytania zaliczana jest także rola analizatorów mowy, słuchu i wzroku, jaką one pełnią w procesie czytania. To kryterium jest podstawą podziału czytelników na trzy grupy: na wzrokowców, słuchowców i osoby o charakterystyce pośredniej.

Ludzie z tzw. myśleniem wizualnym (wzrokowcy) łatwo i dobrze opanowują szybkie czytanie, gdyż główną funkcję w percepcji spełnia u nich analizator wzroku. Czynniki mowy i słuchu hamujące szybkość czytania występują u nich w niewielkim stopniu.

Z kolei, czytelnicy, którzy w celu lepszego przyswojenia tekstu odczuwają potrzebę wymawiania go (słuchowcy), czytają bardzo wolno. Dominuje u nich artykulacja, która sprawia - jak pamiętamy, że przekazywanie informacji do mózgu odbywa się "dłuższą" drogą, tj. za pośrednictwem kanału słuchowego.

Natomiast dla typu pośredniego, do którego należy większość czytelników, typowe są zalety wzrokowców oraz wady słuchowców.

Selektywne techniki czytania

Dotychczas mówiliśmy o integralnym szybkim czytaniu, podczas którego spostrzega się wszystkie słowa. Obecnie zajmiemy się drugim rodzajem przyswajania tekstu - czytaniem selektywnym (interwerbalnym, wybiórczym), podczas którego spostrzega się nie kolejne słowa, lecz słowa kluczowe, frazy bądź akapity. Polega ono na wyszukiwaniu informacji najistotniejszych dla naszych poszukiwań. Należy zaznaczyć, że określeniem "czytanie" posługujemy się tutaj umownie. Niesłusznie więc czytanie selektywne utożsamiane jest niekiedy z techniką szybkiego czytania. Są to różne rodzaje czytania służące odmiennym celom.

Badania wykazały, że maksymalną granicą integralnego szybkiego czytania jest 800-1000 słów na minutę. Ale czytać, czy lepiej - zapoznawać się z tekstem - można o wiele szybciej. Przecież nie zawsze zachodzi potrzeba czytania całego tekstu. Nieraz celem lektury jest wstępne zapoznanie się z tekstem, zrozumienie głównych idei, przewodnich myśli autora, poszukiwanie określonych danych czy faktów itp. Wykwalifikowany czytelnik zastosuje wówczas jeden z dwóch zasadniczych rodzajów czytania selektywnego: skanirowanie lub skimirowanie.

Skanirowanie lub scanning (od angielskiego słowa scan - przerzucanie, przekartkowywanie) albo czytanie "ślizgające" jest techniką pracy z tekstem, której istotą jest poszukiwanie, np. potrzebnych cytatów, odpowiedzi na interesujące pytanie, danych liczbowych, pojęć, sformułowań, numerów telefonów.

Schemat skanirowania jest prosty: w ogromnej masie wyrazów poszukuje się potrzebnego fragmentu, który następnie przegląda się lub czyta dokładnie w celu uzyskania szczegółowej informacji, po czym - o ile poszukiwanie trwa nadal - znowu stosuje się skanirowanie itd. Tego rodzaju szukanie przebiega bardzo szybko. Można w ten sposób "przeszukiwać" nawet kilka stron na minutę. Ważną rolę odgrywa przy tym nastawienie, by nie dać się wciągnąć w normalne czytanie tekstu.

Poszukiwanie takie prowadzi się kilkoma sposobami:

• Wykorzystuje się wszelkie możliwe klucze w celu znalezienia potrzebnych nam słów: mogą nimi być synonimy, kursywa, cudzysłów, inicjał - jeżeli szukamy imienia własnego
• Wykorzystuje się znajomość konstrukcji wypowiedzi, tj. kolejność użycia pewnych słów. Jeśli poszukujemy na przykład definicji jakiegoś pojęcia, to zwracamy uwagę na zdania typu " x jest to..." lub " x -em nazywa się"
• Wzrok prowadzi się pośrodku kolumny tekstu z góry na dół - jeśli jest ona wąska lub linią łamaną (w kształcie liter Z, S) albo też tzw. wyspową techniką, polegającą na wybiórczym postrzeganiu grup słów w różnych partiach stronicy - jeśli kolumna tekstu jest szeroka

Skimirowanie

Skimirowanie (od angielskiego słowa scheme - schemat, plan) albo czytanie "odwirowujące" jest drugim rodzajem selektywnego czytania, wolniejszym od poprzedniego. W praktyce oznacza ono szybki przegląd, przejrzenie tekstu dla zdobycia ogólnej orientacji w jego treści, uświadomienia sobie jego istoty, znaczenia, sensu.

Umiejętność dokonywania takiego przeglądu jest bardzo cenna, w życiu bowiem nieraz stajemy wobec konieczności szybkiego zapoznania się z treścią obszernego objętościowo tekstu. Czynność tę powinno się przeprowadzić szybko, ale jednocześnie z przeświadczeniem, że nie pominięto jakiejś ważnej wiadomości ani też nie zniekształcono wywodów autora. W przeciwnym razie praca ta będzie bezużyteczna. Dlatego też lepiej nie poddawać tej procedurze tekstów trudnych i z mało znanej czytelnikowi dziedziny.

Rozróżnia się trzy odmiany skimirowania:

1. Bardzo pobieżne przeglądanie tekstu, po którym najczęściej następuje dokładniejsze powtórne czytanie. Zdarza się to zazwyczaj przy wyborze książki do lektury, przeglądaniu rozdziału przed dokładnym czytaniem i uczeniem się, sortowaniu korespondencji itp.
2. Pełne i względnie dokładne przeglądanie tekstu kształtujące ogólne wrażenie. Jest to jakby rzut oka na całość pozwalający jednak na zorientowanie się, o jakiej sprawie będzie mowa i poznanie podstawowych faktów. W jego zakres wchodzi:
   • przejrzenie wstępu i zakończenia
   • zapoznanie się z konstrukcją tekstu oraz jej rozczłonkowaniem wyrażonym tytułami i podtytułami rozdziałów, numeracją
   • przeczytanie pierwszych i ostatnich akapitów każdego rozdziału lub artykułu
   • zwrócenie uwagi na graficznie wyodrębnione ważne części tekstu lub słowa kluczowe niosące główną treść (podkreślenie, spacja, ramki, wyróżnik kolorystyczny)
   • przejrzenie graficznego wyposażenia tekstu, tj. ilustracji, wykresów, tabel statystycznych itp.
3. Ponowne przeglądanie tekstu w celu nauczenia się wcześniej już poznanego materiału lub odświeżenia w pamięci treści dla lepszego jej zapamiętania

Skimirowanie jest więc wstępnym czytaniem, które - przy wykorzystaniu znajomości zasad budowy wypowiedzi i konstrukcji pracy (książki, artykułu) - pozwoli doświadczonemu czytelnikowi zaoszczędzić czas i poprawić percepcję tekstu. Im tekst trudniejszy (oczywiście do pewnej granicy), tym skimirowanie jest bardziej potrzebne. Dopiero po nim można przystępować do pełnego, szybkiego czytania, które będzie dzięki temu ukierunkowane i skuteczne.

Przypomnijmy na zakończenie jeszcze raz, że zarówno skanirowanie, jak też skimirowanie lub kombinację tych dwóch technik stosuje się zwykle wówczas, gdy tekst jest względnie łatwy i dotyczy znanej nam tematyki, lub gdy nie starcza czasu na pełne czytanie. Jednakże efektywnie może czytać selektywnie tylko taki czytelnik, który wcześniej opanował metodę integralnego szybkiego czytania. Liczne doświadczenia wykazały bowiem, iż nie należy uczyć się równocześnie szybkiego i selektywnego czytania, gdyż daje to ujemne wyniki w zakresie obu umiejętności.

• < Ocena efektywności
• Higiena czytania >